TAARIIKHDA AF SOOMAALIGA KA HOR 1972 IYO SABABAHA KEENAY DIB U DHAC KU YIMID QORISTA AFKA
TAARIIKHDA AF SOOMAALIGA KA HOR 1972 IYO SABABAHA KEENAY DIB U DHAC KU YIMID QORISTA AFKA
Hordhac
Af Soomaaligu waa luuqad ka tirsan laanta Bariga ee afafka Kuushitigga, waxaana ku hadla malaayiin Soomaali ah oo ku nool Geeska Afrika, gaar ahaan Soomaaliya, Itoobiya (Somali Region), Jabuuti, iyo Kenya (Waqooyiga Bari). Inkasta oo af Soomaaligu yahay luuqad hodan ku ah naxwe, suugaan iyo dhaqanka afka, haddana wuxuu muddo dheer ahaa af aan lahayn hab qoris rasmi ah ilaa laga gaaray 1972. Maqaalkani waxa uu iftiiminayaa taariikhda af Soomaaliga ee xilliyadii ka horreeyay 1972 iyo sababaha dhabta ah ee keenay in qorista afkaasi dib u dhac ku timaaddo.
1. Taariikhda Hore ee Af Soomaaliga
Af Soomaaligu wuxuu leeyahay taariikh dheer oo af iyo suugaan ah. Qarnigii 19aad iyo ka hor, af Soomaaliga waxaa lagu gudbin jiray si af-maal ah (oral tradition), taasoo ahayd qaab wax lagu keydiyo iyadoo loo marayo gabayo, sheekooyin iyo heeso. Suugaantaasi waxay ahayd mid aad u sarreysa oo muujinaysa xigmadda, taariikhda, iyo garashada bulshada Soomaalida.
Markii gumeystayaashu yimaadeen – Ingiriiska oo qabsaday Waqooyiga Soomaaliya iyo Talyaaniga oo qabsaday Koonfurta – waxay la kulmeen luuqad aan lahayn qoraal rasmi ah. Inkastoo ay jireen dadaallo kala duwan oo lagu qorayo af Soomaaliga iyadoo la adeegsanayo xuruuf kala duwan (Carabi, Laatiin iyo kuwo kale), haddana dadaalladaasi ma aysan noqon kuwo midaysan ama si rasmi ah loo aqoonsaday.
2. Qoraalladii Hore ee Af Soomaaliga
Intii u dhaxaysay qarnigii 19aad ilaa bilowgii qarnigii 20aad, dad aqoonyahanno ah iyo cilmi-baareyaal ajnabi ah ayaa isku dayay in ay qoraan af Soomaaliga:
Qoraalka Carabiga lagu qoray: Waxaa la adeegsaday xuruufta Carabiga, iyadoo la tixgelinayo xiriirka dhow ee u dhexeeya diinta Islaamka iyo bulshada Soomaaliyeed. Gabayo badan iyo diiwaanno diini ah ayaa lagu qoray xuruufta Carabiga.
Qoraalka Laatiinka lagu qoray: Aqoonyahanno Soomaaliyeed iyo ajaanib ay ka mid yihiin Fr. André Dupuis iyo Dr. Musa Galaal waxay horumariyeen noocyo qoraal ah oo ku saleysan Laatiin, iyagoo isku dayay in ay la jaanqaadaan dhawaaqyada af Soomaaliga.
Noocyada kale ee qoraalka: Waxaa kaloo jiray habab qoraal ah sida "Wadaad's Script", oo isku darka xuruufta Carabiga ah iyo dhawaaqyada af Soomaaliga, iyo "Osmanya Script" oo uu abuuray Cismaan Yuusuf Keenadiid 1920-meeyadii, taasoo ahayd xuruufo gaar ah oo loogu talagalay af Soomaaliga.
Inkastoo dhammaan hababkaasi ahaayeen dadaallo qiimo leh, ma jirin mid ay bulshada Soomaaliyeed ama dawladdii hore si buuxda u aqoonsatay.
3. Sababaha Keenay Dib U Dhaca Qorista Rasmiga ah ee Af Soomaaliga
Waxaa jiray dhowr sababood oo waaweyn oo hor istaagay in af Soomaaliga la qoro si rasmi ah muddo dheer:
Kala qaybsanaanta siyaasadeed iyo gumaysiga: Soomaaliya waxa ay hoos tagtay laba quwadood oo gumayste ah – Ingiriis iyo Talyaani – kuwaas oo aan lahayn aragti mideysan oo ku aaddan af Soomaaliga. Taasi waxay caqabad ku noqotay horumarinta luuqadda si midaysan.
Khilaafka ku saabsan nooca qoraalka la adeegsado: Waxaa jiray muran aad u xooggan oo u dhexeeyay taageerayaasha qoraalka Carabiga, kuwa Osmanya, iyo kuwa Laatiinka. Khilaafkani wuxuu si weyn dib u dhigay go’aaminta hab qoraal rasmi ah.
Awoodda afafka shisheeye: Intii lagu jiray xilligii gumeystaha iyo xilliyadii hore ee xoriyadda, luuqadaha shisheeye sida Carabiga, Talyaaniga, iyo Ingiriiska ayaa loo arkayay luuqado waxbarasho iyo maamulka, halka af Soomaaliga laga reebay nidaamka waxbarashada rasmiga ah.
Xaalad bulsho iyo dhaqan: Suugaanta iyo aqoonta Soomaalida waxay ku dhisneyd af-maalnimo (oral culture), taasoo keentay in qoraalka la arko in uusan muhiim ahayn sida afka la hadalka iyo xifdinta.
4. Isbeddelka 1972: Qorista Rasmiga ah ee Af Soomaaliga
Dawladdii milatari ee kacaanka (xukunkii Maxamed Siyaad Barre) ayaa go’aan rasmi ah ka gaartay in af Soomaaliga lagu qoro far Laatiin ah. Go’aankan waxaa la gaaray 21-kii Janaayo 1972. Waxaa la sameeyay olole qaran ah oo dadka lagu barayo qoraalka cusub, waxaana la hirgeliyay akhris-qoris ballaaran oo lagu gaaray guulo waaweyn. Waxaa sidoo kale lagu daray af Soomaaliga dhammaan nidaamyadii waxbarasho, maamulka iyo warbaahinta.
Gabagabo
Af Soomaaligu waa luuqad fac weyn oo leh taariikh suugaaneed iyo dhaqan hodan ah, balse muddo dheer ayaa ka soo wareegtay inta uusan helin hab qoraal rasmi ah. Sababaha dib u dhigay qoraalka afka waxaa ka mid ah gumaysi, kala qaybsanaan siyaasadeed, khilaaf ku saabsan xuruufta, iyo dhaqanka af-maalnimada. Si kastaba ha ahaatee, go’aankii 1972 wuxuu ahaa mid taariikhi ah oo horseeday horumar ballaaran oo dhinaca aqoonta iyo isgaarsiinta ah. Maanta, af Soomaaligu waa mid lagu qoro, lagu barto, laguna faano – taas oo markhaati u ah adkeysigiisa iyo qiimaha uu u leeyahay ummadda Soomaaliyeed.
Tixraacyo:
Andrzejewski, B.W., & Lewis, I.M. (1964). Somali Poetry: An Introduction.
Luling, V. (1984). Language and National Identity in Somalia.
Galaal, M. (1956). The Writing of Somali Language.
UNESCO reports on Somali literacy campaigns (1972–1980).